Een nieuw fossiel juweeltje van de Sint-Pietersberg – de jongst bekende getande vogel ter wereld!

Dat de kalkstenen van de Sint-Pietersberg en omgeving vol zitten met fossielen is algemeen bekend. Het zijn de stille getuigen van het rijke leven in een ondiepe en warme zee, tussen 68 en 66 miljoen jaar geleden. Maar dat we ooit ook resten van vogels onder ogen zouden krijgen, kwam wel als een grote verrassing. Nog groter was de verbazing toen bleek dat het om twee nieuwe soorten ging – ronduit spectaculair!

A new fossil gem from the Sint-Pietersberg – the youngest known toothed bird in the world!

It is widely known that the limestones at the Sint-Pietersberg and its environs are replete with fossils – silent witnesses of the rich life in a shallow and warm sea, between 68 and 66 million years ago. However, the find of bird remains from these deposits came as a big surprise. That surprise became even bigger when it turned out that the new taxa were involved – in one word: spectacular!

Ruim twintig jaar geleden werden kort achter elkaar, en door twee amateur-paleontologen, resten van twee vogels gevonden aan de zuidrand van de Sint-Pietersberg, of Montagne Saint-Pierre, in de buurt van Eben Emael (provincie Luik, België).

Het eerste exemplaar, gevonden door Rudi Dortangs, werd in 2002 kort beschreven. Van dit dier zijn een aantal losse wervels, botten en één tand bewaard gebleven. Sommige stukken zijn los opgeraapt door de vinder, andere zitten nog grotendeels ingekapseld in een brok kalksteen. Dit fossiel, ongeveer 66,9 miljoen jaar oud, werd destijds als nauwverwant aan het Noord-Amerikaanse geslacht Ichthyornis, oftewel ‘visvogel’, opgevat.

Recentelijk zijn van dit brok kalksteen-met-botten hoge resolutie CT-scans door de onderzoeksgroep van dr. Daniel Field (Universiteit van Cambridge, Engeland) gemaakt. Hieruit bleek hoe bijzonder dit fossiel eigenlijk wel was. Hoewel er geen schedel bewaard is gebleven, is één enkel bot, het vleugelbeen (pterygoid), wél herkend. Mede op basis daarvan is dit fossiel nu beschreven als een nieuw geslacht en een nieuwe soort, Janavis finalidens. Het is inderdaad nauwverwant aan Ichthyornis. De naam Janavis betekent letterlijk Janus vogel. De Romeinse god Janus, met twee gezichten, stond voor overgangen of transities – kijkend naar het verleden en de toekomst.

‘Prachtige naam, zegt John Jagt, conservator paleontologie aan het Natuurhistorisch Museum Maastricht, en medeauteur van het artikel. Het team uit Cambridge kwam met dit voorstel, en ik was meteen ‘om’.

Janavis finalidens is van groot belang omdat het hier gaat om het wereldwijd jongst bekende exemplaar van een getande vogel; de soortnaam finalidens (‘laatste tand’) is daarom goed gekozen. Het toont aan dat er tijdens het laat-Maastrichtien, rond 67 miljoen jaar geleden, tanddragende vogels samen voorkwamen met hele vroege ‘moderne’ vogels, zoals Asteriornis maastrichtenis die ruim twee jaar geleden werd beschreven.

Asteriornis stamt uit dezelfde kalksteenlagen en werd verzameld door Maarten van Dinther. Ze wordt als verwant aan de meest recente gemeenschappelijke voorouder van onze huidige hoender- en eendachtigen beschouwd. De naam betekent zoveel als de vogel van Asteria. Asteria was een godin in de Griekse mythologie; de oppergod Zeus had zijn zinnen op haar gezet. Om aan zijn avances te ontkomen stortte Asteria zich naar de aarde, als een meteoor, en veranderde in een kwartel.

Jagt zegt, ‘Het is werkelijk niet te bevatten hoeveel mazzel we hebben met deze twee vondsten. Een betande vogel samen met eentje die als stamvader van onze kippen en eenden mag gelden in dezelfde laag en in dezelfde groeve. Toeval? Daar geloof ik niet in – door de oplettendheid van twee paar goed getrainde ogen (die van Maarten en Rudi) kan nu een flink deel van ons beeld van de evolutie van vogels worden ingevuld. Asteriornis en Janavis zetten het type-Maastrichtien nog steviger op de kaart.’

Het artikel waarin Rudis vogeltje als Janavis finalidens wordt beschreven is nu gepubliceerd in het vooraanstaande vaktijdschrift Nature. Het type exemplaar, dat registratienummer NHMM RD 271 draagt, zal niet verder worden vrijgeprepareerd uit het beschermende kalksteenblok waarin het zich bevindt.
Nu het onderzoek aan zowel Asteriornis maastrichtensis als Janavis finalidens aan de Universiteit van Cambridge is afgerond, komen beide vogeltjes binnenkort terug naar huis, naar het Natuurhistorisch Museum Maastricht. Om dat te vieren wordt een speciale tentoonstelling ingericht, onder de titel ‘Wonderchicken & Co. – Verborgen juweeltjes’, die vanaf 11 december 2022 te bezoeken is.

 

More than two decades ago, shortly after one another, remains of two birds were uncovered by amateur palaeontologists along the southern margin of the Sint-Pietersberg, or Montagne Saint-Pierre, near Eben Emael (province of Liège).

The first specimen, collected by Rudi Dortangs, was briefly described in 2002. This comprises a few isolated vertebrae and bones, as well as a single tooth. Some pieces had been picked up from scree by the collector, while others still sit encapsulated in a limestone block. At the time, this fossil, around 66.9 million years old, was considered to be closely related to the North American genus Ichthyornis, or ‘fish bird’.

Recently, high-resolution CT scans have been made of this block by the research team of Dr Daniel Field (University of Cambridge, England). These clearly showed how special this particular bird really was. Although the skull is not preserved, a single bone of the palate, the pterygoid, is present. This has proved instrumental in describing and naming a new genus and species of bird, Janavis finalidens. It is indeed closely related to Ichthyornis. Janavis literally means Janus bird. The Roman deity Janus, with two faces, signified transitions of all kinds, with eyes fixed on the past as well as the future.

‘Beautiful name, says John Jagt, curator of palaeontology at the Natural History Museum of Maastricht, and co-author of the paper. The Cambridge team proposed this generic name; they got me ‘hook, line and sinker’.

Janavis finalidens is of great importance in being the youngest known representantive of toothed birds globally. The species name finalidens (‘last tooth’) sums it up nicely. It documents that, during the late Maastrichtian around 67 million years ago, toothed birds co-occurred with very early ‘modern’ birds such as Asteriornis maastrichtenis, which was described over two years ago.

Asteriornis originates from the same limestone levels; it was collected by Maarten van Dinther. It is interpreted as close to the most recent common ancestor of present-day land and water fowl (chicken- and duck-like birds). The name may be translated as Asteria’s bird. In Greek mythology, Asteria was a goddess – Zeus was interested in her, but to escape from him, she threw herself onto the earth, in meteor-like fashion, and transformed into a quail in the process.

Jagt remarks, ‘I still can’t my head around it – how lucky are we in having these two finds at our disposal? A toothed bird in association with one that is close to the ancestor of our land and water fowl, from the same level and the same quarry. By accident? No, not at all – two pairs of well-trained eyes (of collectors Maarten and Rudi) made certain to salvage these finds. A large portion of our picture of bird evolution can now be filled in. Asteriornis and Janavis have put the type Maastrichtian ever firmer on the map.’

The paper in which Rudi’s bird is named Janavis finalidens has now been published in the prestigious scientific journal Nature. The type specimen, with registration number NHMM RD 271, will not be freed further from the matrix block in which it sits.

Now that research into both Asteriornis maastrichtensis and Janavis finalidens at the University of Cambridge has been completed, both birds will be returning home to the Natuurhistorisch Museum Maastricht. To celebrate this fact a special exhibition has been prepared, entitled ‘Wonderchicken & Co. – Hidden gems’; this may be visited from December 11, 2022 onwards.

Science X: Phys.org, Medical Xpress, Tech Xplore

Skeletal reconstruction of the last known toothed bird, Janavis finalidens, in comparison with its close relative, Ichthyornis dispar. The fossil of Janavis finalidens is 66.7 million years old; the much smaller, yet more complete, Ichthyornis dispar originates from North America, and is between 90 and 83 million years old (credit: Dr Juan Benito Moreno, University of Cambridge).

 

Grootteverhouding tussen Janavis finalidens en zijn nauwe verwant  Ichthyornis dispar (bron:  Roc Olivé).

Size comparison between Janavis finalidens and its close relative, Ichthyornis dispar (credit:  Roc Olivé).

 

Reconstructie van de jongst bekende tanddragende vogel, Janavis finalidens, in zijn leefgebied, vergezeld van Asteriornis maastrichtensis. Het noordwesten van België en het zuiden van Nederland werden 66,9 miljoen jaar geleden overspoeld door een ondiepe zee. De omstandigheden toen waren vergelijkbaar met die van huidige tropische stranden van bijvoorbeeld de Bahamas. Janavis had een fors lijf, lange vleugels en tanden in de bek, en zal waarschijnlijk op vissen in deze tropische zee gejaagd hebben (bron: Phillip Krzeminski).

Artist’s reconstruction of the last known toothed bird, Janavis finalidens, in its original environment surrounded by the contemporaneous Asteriornis maastrichtensis. 66.7 million years ago parts of north-west Belgium and the southern Netherlands were covered by a shallow sea, and conditions were similar to modern tropical beaches such as those in the Bahamas. Janavis was a large-bodied marine bird, had long wings and teeth in its jaws, and it may have fished in the tropical sea (credit: Phillip Krzeminski).